این مسجد به دستور ولید بن عبدالملک (متوفای۹۶ق) از خلفای اُمَوی در دمشق ساخته شد. سبک معماری این مسجد وامدار سبک بیزانسی است. مقام حضرت خضر، هود ، یحیی و مقام امام سجاد(علیهم السلام) و رأس الحسین در این مسجد مشهورند. خطبه امام سجاد(علیه السلام) در شام که روشن‌گر حادثه کربلا بود نیز در این مسجد خوانده شد.

تاریخچه مسجد

مکان این مسجد در طول تاریخ به عنوان معبد استفاده می‌شد. در سال چهاردهم یا هفدهم هجری با فتح دمشق به وسیله مسلمانان، نیمی از آن بر اساس مصالحه ای که صورت پذیرفته بود همچنان به صورت کلیسا باقی ماند و نیم دیگر به مسجد تبدیل شد. مساحت اولیه آن بر اساس آنچه که ابن جبیر نقل کرده است از شرق به غرب یعنی در طول دویست قدم (حدود ۱۵۰ متر) و از سمت جنوب به شمال یعنی در عرض ۱۳۵ قدم (حدود صد متر) بوده و در مجموع به ۱۵،۰۰۰ متر مربع می‌رسیده است.
وقتی معاویه در شام حکومت یافت، تصمیم به الحاق نیمه باقیمانده از کلیسا به مسجد نمود ولی مسیحیان نپذیرفتند؛ پس از وی عبدالملک بن مروان مال فراوانی به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولی ایشان نپذیرفتند؛ تا این که ولید بن عبدالملک مسیحیان را راضی کرد که نیمه باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود.

به طور دقیق نمی‌توان گفت که ولید از بنای مسیحی قدیم چه مقدار در مسجد خویش باقی گذاشت ولی دو مناره جنوبی همان برج هایی است که به کلیسای قدیم پیوسته بود.

مسلمانان برج های کهن رومی در گوشه های مسجد دمشق را تبدیل به مناره کرده و از فراز آن اذان می گفتند.

در ساخت این مسجد از مهندسان رومی، ایرانی، هندی و مغربی کمک گرفته شد. ولید بن عبدالملک عایدی چند سال سوریه و نیز بار ۱۸ کشتی طلا و نقره حمل شده از قبرس را علاوه بر ابزار و مکعب های موزائیکی که پادشاه رومی ها به عنوان هدیه فرستاده بود صرف آن کرد.

بر فراز شبستان مسجد، گنبدی به نام «نسر یا عقاب» ساخت و ستون هایی در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش های حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر و قندیل های طلا و نقره، معرق‌های زیبا و زنجیرهای طلا آراست.

بنای مسجد در دوران ولید بن عبدالملک آغاز شد. روایت های مختلفی درباره آغاز بنای مسجد جامع اموی نقل شده است که ۸۶، ۸۷ و ۸۸ق، به عنوان آغاز بنای این مسجد در منابع مختلف آمده است.

ساخت مسجد اموی که در دوران ولید بن عبدالملک آغاز شده بود، در سال ۹۶ق به پایان رسید؛ در حالی که ولید درگذشته بود و ساخت مسجد را برادرش سلیمان بن عبدالملک به پایان رساند. در طول قرون مختلف تعمیرات و توسعه هایی در آن انجام شده و همچنین بر اثر چندین آتش‌سوزی، بسیاری از قسمت‌های آن در آتش سوخت.

اکنون جامع اموی پس از مختصر تعمیراتی که در اواخر حکمرانی ممالیک یعنی تا قرن هشتم در آن صورت گرفته به همان حال باقیمانده است. صحن حیاط به کلی از سنگ های دوران ممالیک بوده و دیواره ها نیز از سنگ های بسیار بزرگ است. نیمی از دیواره های شمالی، شرقی و غربی از کلیسا و معبد باقیمانده از دوران قبل از اسلام است و نیمه فوقانی دیواره ها در دوره ولید و دوره های بعد اضافه شده است که تفاوت نوع سنگ های آن مشخص است. ولید دیواره‌ها را مسقف نموده و دیواره های شرقی و شمالی و غربی را با ستون های سنگی به صورت کنگره ای بر زیر سقف های مزبور قرار داده است.

در دوره ممالیک سقف دیواره های غربی با نقاشی هایی به رنگ طلایی که به آن «فسیفساء» می گفتند تزئین گردید. متأسفانه فسیفساء بیشتر سقف ها به مرور تخریب شده و اکنون اثری از آنها نیست.

شبستان مسجد دارای بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلی و بزرگ به ابعاد ۳*۲ متر در وسط آن قرار دارد که پایه های گنبد بزرگ مسجد یعنی «قُبَّةُ النَّسر» می باشد. ارتفاع داخلی این گنبد بیش از سی متر بوده و تماماً از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازی شده است. بر روی چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد.
این ستون ها به صورت هلالی شکل هستند که سقف مسجد را - که یکی از بلندترین سقف های موجود در میان مساجد جهان است - را نگه داشته اند. در صحن سه قُبِّه و گنبد کوچک ساخته شده است:

قبة المال

این قبه در سال ۱۷۲ هجری به وسیله امیر دمشق «فضل بن صالح بن علی العباس» پسرعموی منصور عباسی ساخته شد و چون اموال و ذخائر مسجد در آن نگهداری می‌شد به «قبة المال» معروف گردید.

قبة الوضوء

این قبه در وسط صحن قرار دارد و در سال ۳۶۹ هجری ساخته شد. در زلزله سال ۱۱۷۳ هجری تخریب گردید و عثمان پاشا به سال ۱۱۸۲ هجری آن را بازسازی کرد. این گنبد کوچک بر شش ستون از سنگ مرمر قرار داد. قبه یاد شده به «صخره قربان» نیز معروف بوده است.

قبة الساعات

این قبه در شرق صحن اموی و کنار «باب الساعات» قرار دارد که در قرن پنجم هجری ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است.

قبة النسر یا عقاب

یکی از بزرگترین بناهای فوقانی مسجد اموی است که برفراز شبستان قرار داشته و از سنگ مرمر است.

درب های مسجد

از هنگام بنای مسجد برای ورود و خروج در چهار سمت آن درب هایی قرار داده شد که عبارت بودند از:

باب الزیاده: در سمت دیوار قبله و جنوب مسجد بوده که در دوره عثمانی به «باب العنبرانیین» و بعدها نیز به «باب القوافین» مشهور شد.

باب جیرون: در شرق مسجد و از بزرگترین درب های آن بوده است. این در بعدها به «باب الساعات» معروف گشت و «باب الکلاسه» و «باب اللبادین» نیز به آن گفته می شد. در کنار آن رأس الحسین علیه‌السلام قرار دارد.

باب الناطفین: در سمت شمال مسجد بوده و به «باب الفرادیس» و «باب العماره» نیز معروف گشته است.

مأذنه و مناره ها

این مسجد دارای سه مأذنه بزرگ است که از سنگ و به صورت مربع ساخته شده و در سمت شمال، جنوب غربی و جنوب شرقی قرار گرفته اند:

مناره شرقی: این مأذنه به «منارة البیضاء» و «مناره عیسی» معروف است. گویند در آخرالزمان حضرت عیسی(علیه السلام) بر این مناره فرود خواهد آمد.

مناره شمالی: این مأذنه به «العروس» مشهور است. آن را بدین جهت مناره عروس گفته اند که در زمان های قدیم، مردم به هنگام اجرای مراسم عروسی و جشن ها، با نصب چراغ و آویزان کردن دستمال ها و پارچه های رنگارنگ آن را تزئین می کردند و معتقد بودند این عمل باعث برکت خواهد شد.

مناره غربی: به مأذنه «آق بای» معروف است.

محراب های چهارگانه

در شبستان مسجد اموی چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکی از فرق چهارگانه اهل سنت است. یکی از آنها در وسط و دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابی نیز در سمت چپ آن قرار دارد.

محراب وسط که اصلی و بزرگتر از بقیه است مخصوص مالکی‌ها است. محراب‌های سمت راست از آن حنفی‌ها و حنبلی‌ها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعی‌ها است. در عصر ممالیک در هر چهار محراب نماز می خواندند.

تهیه کننده: د. رغد حسین